เข้าใจภาวะซึมเศร้าในผู้ติดเชื้อเอชไอวี เมื่อสุขภาพใจสำคัญไม่แพ้สุขภาพกาย

ในยุคที่วิทยาการทางการแพทย์ก้าวหน้าไปมาก ผู้มีเชื้อเอชไอวี สามารถใช้ชีวิตได้อย่างปกติ และมีอายุยืนยาวเทียบเท่าคนทั่วไป หากได้รับการรักษาอย่างต่อเนื่อง และถูกต้อง อย่างไรก็ตาม ปัจจัยสำคัญอีกประการหนึ่งที่มักถูกมองข้าม คือ สุขภาพจิต โดยเฉพาะภาวะซึมเศร้า ซึ่งพบได้บ่อยในกลุ่มผู้ติดเชื้อ และอาจส่งผลกระทบต่อการรักษา คุณภาพชีวิต และความมั่นคงทางอารมณ์ในระยะยาว การเข้าใจอย่างลึกซึ้งถึงภาวะซึมเศร้าในผู้มีเชื้อเอชไอวี รวมถึงวิธีการดูแล จะทำให้สามารถช่วยเหลือผู้ป่วยได้อย่างเหมาะสมต่อไป

ภาวะซึมเศร้า คืออะไร?

ภาวะซึมเศร้า (Depression) เป็นความผิดปกติทางอารมณ์ที่มากกว่าความเศร้าทั่วไป ผู้ที่อยู่ในภาวะนี้จะรู้สึกเศร้า หดหู่ หมดหวัง หรือไม่สนใจสิ่งรอบตัวต่อเนื่องนานหลายวันหรือหลายสัปดาห์ จนกระทบต่อการใช้ชีวิตประจำวัน ความสัมพันธ์ และสุขภาพกาย

ภาวะซึมเศร้า เป็นโรคทางจิตเวชที่รักษาได้ ไม่ใช่ความอ่อนแอทางจิตใจหรือเรื่องที่คนควรทำใจ แต่เป็นภาวะที่เกิดจากหลายปัจจัย ทั้งทางชีวภาพ จิตใจ และสิ่งแวดล้อม เช่น การเปลี่ยนแปลงของสารสื่อประสาทในสมอง ความเครียดเรื้อรัง การสูญเสีย หรือการถูกตีตราทางสังคม

ในผู้ที่ติดเชื้อเอชไอวี ภาวะซึมเศร้าอาจเกิดขึ้นได้จากการเผชิญหน้ากับความจริงอันยากลำบากของโรค การรู้สึกว่าตนเองเป็นภาระ ความวิตกเกี่ยวกับอนาคต และการถูกเลือกปฏิบัติ ซึ่งทำให้ภาวะซึมเศร้าในกลุ่มนี้เป็นเรื่องที่ไม่ควรละเลย

ทำไมผู้มีเชื้อเอชไอวี ถึงมีความเสี่ยงสูงต่อภาวะซึมเศร้า?

การมีเชื้อเอชไอวี ไม่ได้กระทบแค่ร่างกาย แต่ยังส่งผลกระทบเชิงจิตใจด้วยหลายปัจจัย เช่น

• การตีตราทางสังคม (Stigma)
• ความรู้สึกโดดเดี่ยวหรือถูกกีดกัน
• ความกังวลเรื่องอนาคต ความสัมพันธ์ หรือหน้าที่การงาน
• ผลข้างเคียงจากยาต้านไวรัสบางชนิดที่อาจกระทบต่ออารมณ์
• ความไม่มั่นคงทางเศรษฐกิจ หรือการเข้าถึงบริการสาธารณสุขที่จำกัด

เหล่านี้ล้วนเป็นปัจจัยที่เพิ่มความเสี่ยงให้ผู้ติดเชื้อเอชไอวี มีภาวะซึมเศร้าได้มากกว่าคนทั่วไปหลายเท่า

อาการของภาวะซึมเศร้าที่ควรระวัง

การเข้าใจสัญญาณของภาวะซึมเศร้าสามารถช่วยให้รับมือได้ทันท่วงที อาการที่พบได้บ่อย ได้แก่:

• เบื่อหน่าย ไม่มีความสุข
• รู้สึกหมดหวังในชีวิต
• นอนหลับยากหรือนอนมากเกินไป
• เบื่ออาหาร หรือกินมากผิดปกติ
• ไม่สนใจสิ่งที่เคยชอบ
• อ่อนเพลีย ไม่มีกำลังใจ
• คิดทำร้ายตัวเอง หรือคิดฆ่าตัวตาย

หากมีอาการเหล่านี้นานเกิน 2 สัปดาห์ และกระทบต่อชีวิตประจำวัน ควรปรึกษาผู้เชี่ยวชาญด้านสุขภาพจิตโดยด่วน

ภาวะซึมเศร้าส่งผลต่อการดูแลผู้ป่วยติดเชื้อเอชไอวีอย่างไร?

ผู้มีภาวะซึมเศร้ามักมีแนวโน้มที่จะไม่ปฏิบัติตามแผนการรักษา เช่น

• ลืมหรือไม่อยากกินยาต้านไวรัส (ART)
• ขาดการนัดพบแพทย์ตามกำหนด
• ละเลยการดูแลสุขภาพโดยรวม
• มีพฤติกรรมเสี่ยงซ้ำ เช่น มีเพศสัมพันธ์โดยไม่ป้องกัน

ทำให้การควบคุมเชื้อเอชไอวีทำได้ไม่ดี และเสี่ยงเกิดโรคแทรกซ้อน

วิธีการรับมือกับภาวะซึมเศร้าในผู้ป่วยติดเชื้อเอชไอวี

การดูแลสุขภาพจิตเป็นส่วนสำคัญของการใช้ชีวิตร่วมกับเอชไอวี ซึ่งสามารถทำได้หลายวิธี เช่น

• การบำบัดทางจิตวิทยา (Psychotherapy)
  • การพูดคุยกับนักจิตวิทยาหรือนักจิตบำบัดช่วยให้เข้าใจความรู้สึกของตนเอง และเรียนรู้วิธีรับมืออย่างมีประสิทธิภาพ
  • การบำบัดแบบ CBT (Cognitive Behavioral Therapy) ได้รับการพิสูจน์แล้วว่าได้ผลดีในผู้มีเชื้อเอชไอวี
• การใช้ยา
  • การใช้ยาต้านซึมเศร้า ช่วยปรับสมดุลสารเคมีในสมอง และลดอาการซึมเศร้าได้ แต่จำเป็นต้องอยู่ภายใต้การดูแลของจิตแพทย์
  • ควรอยู่ภายใต้การดูแลของจิตแพทย์ และประเมินผลกระทบร่วมกับยาต้านไวรัสอย่างใกล้ชิด
• การสนับสนุนจากกลุ่มเพื่อน หรือชุมชน
  • การเข้าร่วมกลุ่มสนับสนุนสำหรับผู้มีเชื้อเอชไอวี ช่วยลดความรู้สึกโดดเดี่ยว
  • การพูดคุยกับคนที่มีประสบการณ์ใกล้เคียงกันช่วยให้เกิดความเข้าใจ และกำลังใจในการดำเนินชีวิต

บริการสุขภาพจิตในประเทศไทยสำหรับผู้มีเชื้อเอชไอวี

ในประเทศไทย มีหน่วยงาน และองค์กรต่าง ๆ ที่ให้บริการสุขภาพจิตแก่ผู้ติดเชื้อเอชไอวี โดยเฉพาะ เช่น

• คลินิกจิตเวชในโรงพยาบาลรัฐ และเอกชน
• คลินิกที่รวมบริการเกี่ยวกับเอชไอวี และจิตเวช เช่น ฮักษาคลินิก เชียงใหม่ หรือ ศูนย์บริการสุขภาพทางเพศ Love2Test
• กลุ่มเพื่อนหรือมูลนิธิที่มีบริการให้คำปรึกษา เช่น มูลนิธิเข้าถึงเอดส์, SWING, หรือ RSAT
  

บทบาทของครอบครัว และคู่รักในการสนับสนุนผู้มีภาวะซึมเศร้า

ความเข้าใจจากคนใกล้ชิดมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการช่วยให้ผู้มีเชื้อเอชไอวี ก้าวผ่านภาวะซึมเศร้าได้ เช่น

• เปิดใจรับฟังโดยไม่ตัดสิน
• ชวนไปพบผู้เชี่ยวชาญหากเห็นสัญญาณเตือน
• อยู่เคียงข้างในช่วงเวลาที่ยากลำบาก
• ส่งเสริมให้ทำกิจกรรมที่สร้างความสุข
• หมั่นถามไถ่ และให้กำลังใจสม่ำเสมอ

ภาวะซึมเศร้าเป็นโรคที่รักษาได้ และยิ่งได้รับการดูแลตั้งแต่เนิ่น ๆ โอกาสในการฟื้นฟูก็ยิ่งสูง การมีเชื้อเอชไอวี ไม่ได้หมายถึงการสูญเสียความสุขในชีวิต หากได้รับการดูแลทั้งสุขภาพกาย และใจควบคู่กันไป

คำแนะนำสำหรับผู้มีเชื้อเอชไอวี ที่เริ่มรู้สึกไม่ไหว

• อย่าเก็บไว้คนเดียว – ความรู้สึกเศร้าไม่ใช่เรื่องผิด และไม่ใช่เรื่องน่าอาย
• เข้ารับการปรึกษา – สายด่วนสุขภาพจิต 1323 พร้อมให้คำแนะนำ 24 ชั่วโมง
• ดูแลตนเองแบบองค์รวม – นอนให้เพียงพอ กินอาหารดี ๆ และออกกำลังกายเบา ๆ
• บันทึกอารมณ์ประจำวัน – เพื่อสังเกตพัฒนาการของตนเอง
• อย่าหยุดยาต้านไวรัส ART – แม้จะรู้สึกแย่ อย่าหยุดยาโดยไม่ปรึกษาแพทย์
  

อ่านบทความอื่นๆ เพิ่มเติม

ตรวจให้ชัวร์ รู้สถานะชัด คำตอบสำหรับการป้องกันเอชไอวีที่มีประสิทธิภาพ

ไขข้อสงสัย! U=U ช่วยหยุดการแพร่เชื้อเอชไอวีได้อย่างไร?

ภาวะซึมเศร้าในผู้มีเชื้อเอชไอวี เป็นเรื่องที่ต้องให้ความสำคัญอย่างยิ่ง การดูแลสุขภาพใจไม่ใช่เรื่องรอง แต่คือกุญแจสำคัญที่ทำให้ผู้ติดเชื้อสามารถมีชีวิตที่มีคุณภาพ และเข้าถึงการรักษาอย่างเต็มประสิทธิภาพได้ ความเข้าใจ ความเห็นใจ และการสร้างสังคมที่ไม่ตีตรา คือหนทางที่ทำให้ทั้งสุขภาพกาย และใจเดินหน้าไปด้วยกัน

เอกสารอ้างอิง

• World Health Organization (WHO). Mental health and HIV/AIDS. ข้อมูลเกี่ยวกับความเชื่อมโยงระหว่างสุขภาพจิตและการติดเชื้อ HIV [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-and-hiv-aids
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Depression and HIV. Comprehensive information on how depression affects people living with HIV [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.cdc.gov/hiv/basics/livingwithhiv/depression.html
• UNAIDS. People living with HIV and mental health. บทความเกี่ยวกับสุขภาพจิตของผู้ติดเชื้อ HIV และการเข้าถึงการดูแลด้านจิตใจทั่วโลก [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.unaids.org/en/resources/presscentre/featurestories/2022/march/20220310_mental-health
• กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข. สุขภาพจิตของผู้ติดเชื้อเอชไอวี. ข้อมูลด้านสุขภาพจิตสำหรับผู้ที่มีเชื้อ HIV ในประเทศไทย [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://dmh.go.th/news-dmh/view.asp?id=30561
• สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.). ดูแลผู้ติดเชื้อ HIV อย่างไรให้มีสุขภาพจิตดี. ข้อมูลเกี่ยวกับสิทธิประโยชน์และการดูแลสุขภาพจิตในระบบหลักประกันสุขภาพ [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.nhso.go.th/news/view/ข่าวประชาสัมพันธ์/สุขภาพจิตผู้ติดเชื้อ-hiv